I’r holl Aelodau:
Dymuniadau gorau ar gyfer y Flwyddyn Newydd. Mae eich aelodaeth yn galluogi’r Gymdeithas nid yn unig i drefnu ein Cyfarfodydd a’n Digwyddiadau ond hefyd i gynhyrchu ein Cyfnodolyn uchel ei barch, Archaeologia Cambrensis a chefnogi ein grantiau ymchwil a’n gwobrau i fyfyrwyr, wedi’u hariannu’n gyfan gwbl o adnoddau’r Gymdeithas. Rydym yn croesawu awgrymiadau sydd gennych ar sut i ddatblygu gweithgareddau’r Gymdeithas
Diolch yn fawr iawn !
Sian Rees, Cadeirydd yr Ymddiriedolwyr
CYLCHLYTHYR AR GYFER 2024
Gellir lawrlwytho fersiwn PDF o’r newyddlen yma.
Eleni byddwn yn aros ar gyrion dwyreiniol Cymru ar gyfer ein dau gyfarfod. Yn yr haf, byddwn yn nhref y Gelli Gandryll ar y ffin lle mae Sian Rees wedi paratoi rhaglen amrywiol iawn i ni, o feddrodau Neolithig i gestyll ac eglwysi canoloesol. Ar gyfer penwythnos yr Hydref, bydd Fiona Gale yn dangos i ni ryfeddodau Wrecsam, lle na fyddwn yn ymwneud gormod â’r pêl-droed, ond byddwn yn gallu gweld yr egni newydd y mae wedi’i roi i’r dref, wrth fwynhau’r bensaernïaeth ganoloesol hwyr a diwydiannau’r 18fed a’r 19eg ganrif.
Ein darpar-Lywydd ar gyfer 2024-25 yw Gwilym Hughes, Pennaeth Cadw, Llywodraeth Cymru. Wedi’i fagu yn Radyr, ger Caerdydd, bu’n astudio archaeoleg ym Mhrifysgol Southampton, ac yna treuliodd 4 blynedd yn Simbabwe, yn cyd-gyfarwyddo prosiectau cadwraeth a chloddio yn Safleoedd Treftadaeth y Byd yn Simbabwe a Khami. Ar ôl dychwelyd i’r DU, bu’n arwain yr Uned Archaeoleg Maes ym Mhrifysgol Birmingham, gan gloddio safleoedd ledled Cymru a Lloegr – gan gynnwys casgliad aur yr Oes Efydd Gynnar unigryw yn Lockington yn Swydd Gaerlŷr, a safleoedd ledled Ynys Môn cyn yr A55. Yn 2000, daeth yn Gyfarwyddwr Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed gan arwain y tîm mewn cloddio, cadwraeth ac ymchwil yn ne-orllewin Cymru. Ar yr adeg hon, arweiniodd darganfod y gaer Rufeinig yn Llandeilo at gloddio ar gyfer yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Ar ôl 7 mlynedd, symudodd i Cadw fel Prif Arolygydd ac wedyn fel Cyfarwyddwr Cadw. Mae’r yrfa amrywiol hon wedi rhoi cyfoeth o brofiad iddo ym mhob agwedd ar yr amgylchedd hanesyddol o arolygu, cloddio, cadwraeth a datblygu safleoedd yn ogystal â pholisi a deddfwriaeth newydd. Yn ystod ei gyfnod yn Cadw, mae nifer o ddatblygiadau nodedig wedi cael eu cwblhau gan gynnwys datblygiadau arloesol yn safleoedd Treftadaeth y Byd yng Nghastell Harlech a Chastell Caernarfon ac arysgrifio Tirwedd Llechi gogledd-orllewin Cymru fel Safle Treftadaeth y Byd. Yn ogystal, daeth y castell Cymreig o’r 13eg ganrif yng Nghaergwrle i ofal Gwladol, a hefyd yn ddiweddar, Llys Rhosyr, Ynys Môn, oedd yn ganolfan bwysig i Dywysogion Gwynedd.
AELODAETH
Yn ystod blynyddoedd Covid, ni chafwyd cyfle i nodi rhai marwolaethau ymysg ein haelodau, felly dylem gofnodi marwolaeth Mrs Mary Richardson o Ddulyn yn 2019, Mr Wyn T. Hughes o Ynys Manaw yn 2021 a Lawrence Banks yn 2022, perchennog Hergest Court a Hergest Croft, gyda gerddi a hanes hir gwych, y buom yn ymweld â nhw yn hydref 2018. Eleni, ym mis Ionawr 2023, fe wnaethom golli Don Benson, Cyfarwyddwr cyntaf Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed a oedd wedi dod i Gymru o Swydd Rydychen ac a ddaeth â’r system o Gofnodion Amgylchedd Hanesyddol gydag ef, a helpodd i’w sefydlu yng Nghymru drwy’r Ymddiriedolaethau. Yn ystod yr un mis, bu Mrs Ruth Bennet Jones farw, ffigur nodedig yn Ynys Môn, o deulu gyda thraddodiad hir o fod yn aelodau o’n Cymdeithas. Bu farw John Ellis Jones ym mis Chwefror. Roedd yn ddarlithydd clasuron adnabyddus ym Mhrifysgol Bangor am flynyddoedd lawer, a gynhaliodd y Gymdeithas Glasurol yn ystod ei ymddeoliad. Dathlodd ei ben-blwydd yn 80 oed drwy gerdded ar hyd Wal Hadrian! Bu farw Miss Marian Davies o Abertawe ym mis Hydref eleni.
ADRODDIAD AELODAETH
Mae’r adroddiad hwn yn seiliedig ar y ffigurau a ddarparwyd gan Dr Rhiannon Comeau. Mae’r aelodaeth ar adeg y Nadolig yn 502 o aelodau unigol, sydd yn ddigon tebyg i flwyddyn ynghynt. Mae’r ffigur hwn yn cuddio nifer o farwolaethau ac ymddiswyddiadau (y rhan fwyaf yn cyfeirio at oed ac eiddiledd).Rydym wedi bod yn falch iawn o groesawu 31 o aelodau newydd ers mis Ionawr 2023.
Ar hyn o bryd mae ein niferoedd aelodaeth yn 1 aelod anrhydeddus, Ei Fawrhydi Y Brenin Charles; 6 aelod oes; 3 enillydd Gwobr (sydd â hawl i 3 blynedd o aelodaeth am ddim); 16 o aelodau sy’n fyfyrwyr; 388 o aelodau sengl; a 104 o aelodau ar y cyd ac is-aelodau. Mae tanysgrifiadau sefydliadol, gan gynnwys cymdeithasau, ar hyn o bryd yn 90, yr un ffigur â’r adeg hon y llynedd.
Fel y gwyddoch, cynyddodd ein cyfraddau tanysgrifio ym mis Ionawr 2022, a’r adeg yma y llynedd, roedd tri chwarter (76%) ein haelodau sy’n talu wedi talu ar y gyfradd lawn newydd. Rwy’n falch o ddweud bod dros bedair rhan o bump o’r aelodau (83%) yn gyfredol â’u taliadau ar y cyfraddau newydd. Bydd llawer o’r rhai nad ydynt yn gyfredol, yn talu gyda’r Archeb Bancwyr ac wedi derbyn nodyn atgoffa gyda’r ohebiaeth hon. Cofiwch ymweld â’ch banc, nid mor hawdd ag yr arferai fod, fe wna i gyfaddef, a gwneud y newid! Mae ffurflen wedi’i hamgáu yn y daflen newyddion hon.
ADRODDIAD AR Y CYFRYNGAU CYMDEITHASOL A’R WEFAN
Mae nifer ein ‘dilynwyr’ yn parhau i gynyddu ar draws ein sianeli cyfryngau cymdeithasol sy’n arwydd o dwf, ymwybyddiaeth ac ymgysylltiad parhaus. Mae postiadau sy’n ymwneud â busnes swyddogol CAA e.e. Hysbysiad o’r Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol ac ati, bellach yn ddwyieithog fel mater o drefn. Mae newyddion a digwyddiadau ar y cyfryngau cymdeithasol yn adlewyrchu’r hyn sydd ar ein gwefan, sydd hefyd yn cael ei ddiweddaru gan Genevieve Cain fel rhan o allgymorth cyffredinol y Gymdeithas. Gyda chymorth ein cyn-Lywydd, Eurwyn Wiliam, rydym yn datblygu ein defnydd o’r Gymraeg yn ein hallbwn cyfryngau cymdeithasol.
Facebook: Yn y Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol diwethaf (Hydref 2022) roedd gennym 857 o ddilynwyr, mae hyn bellach wedi cynyddu i 1,376 – sy’n naid dda. Rydym yn parhau i gyhoeddi ar amrywiaeth eang o bynciau, o farchnata rhifynnau arfaethedig ein cyfnodolyn, newyddion a digwyddiadau (a digwyddiadau cymdeithasau eraill), a darlithoedd fideo ar-lein i enwi dim ond rhai. Ar gyfartaledd, rydym yn postio tua unwaith bob pythefnos. Fodd bynnag, ar gyfer Cyfarfod yr Haf fe wnaethom gyhoeddi diweddariadau bob dydd a oedd yn ennyn rhywfaint o ymgysylltu da. Twitter/X : Yn ôl cyfrif Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol 2022, roedd gennym 800 o ‘dilynwyr’ ac erbyn hyn mae gennym 979! Cafodd neges Twitter personol Toby Driver (gan dagio Cambrians) am ei daith gerdded a’i sgwrs ddiweddar yng Nghyfarfod yr Hydref yn Aberhonddu ei aildrydar gan yr Athro Alice Roberts, sy’n gyhoeddusrwydd gwych a chadarnhaol i ni.
YouTube: Mae gennym 141 o danysgrifwyr erbyn hyn – mae’n adnodd a llyfrgell ardderchog ar gyfer ein holl gynnwys fideo. Mae nifer yr ‘edrychiadau’ ar gyfer fideos penodol yn dda iawn pan fyddan nhw’n cael eu gwneud yn fyw ac mae ymgysylltu’n tueddu i leihau dros amser, fel y byddid yn ei ddisgwyl.
DIGWYDDIADAU A CHYFARFODYDD A GYNHALIWYD YN 2023 DARGANFOD – DISCOVERY
Dechreuodd y flwyddyn gyda Chynhadledd Darganfod ar-lein, dathliad o ymchwil archeolegol newydd yng Nghymru a gynhaliwyd ar 1 Ebrill 2023 mewn cydweithrediad â Phrifysgol Caerdydd. Fel o’r blaen, trefnwyd y digwyddiad hwn gan Dr Rhiannon Comeau gyda chymorth Dr Tudur Davies a Dr Oliver Davis o Brifysgol Caerdydd, a oedd yn gallu darparu mynediad at gyfleusterau Zoom y Brifysgol, ac rydym yn ddiolchgar iawn am hynny. Rhoddodd Genevieve Cain gyhoeddusrwydd i’r digwyddiad drwy ein sianeli cyfryngau cymdeithasol.
Rhoddodd deuddeg o siaradwyr gyfres hynod ddiddorol a chronolegol o sgyrsiau ar eu hymchwil ddiweddar, gyda rhai yn rhoi trosolwg o waith cloddio mawr a gwblhawyd yn ddiweddar, fel Parc Gybi; eraill yn ychwanegu canlyniadau dadansoddiad gwyddonol o agweddau ar waith cynharach, fel yr asgwrn dynol o Ynys Enlli; ac eto eraill yn rhoi newyddion am ddarganfyddiadau newydd a phrosiectau newydd ledled Cymru, fel y casgliad o’r Oes Efydd Hwyr o Sir Gaerfyrddin a Phrosiect Tirwedd Castell Ffwl-y-mwn, yr oedd CAA wedi rhoi peth arian tuag ato, ac yr ymwelwyd ag ef yn ystod Cyfarfod y Bont-faen y llynedd. Ceir disgrifiad hirach o ddarlithoedd y dydd yn y gyfrol ddiweddaraf (2023) o Arch Camb ac mae recordiadau wedi’u rhoi ar ein Sianel You Tube.
Roedd y gynhadledd yn agored i aelodau a phobl nad oeddent yn aelodau fel ei gilydd fel digwyddiad allgymorth, ac roedd bron i 200 o bobl wedi archebu lle ymlaen llaw. Ar y diwrnod, mynychodd tua dwy ran o dair, sy’n dda ar gyfer digwyddiad am ddim ar y dydd Sadwrn cyn y Pasg! Mae’r Gynhadledd hon, sy’n cael ei chynnal bob dwy flynedd, yn ffordd bwysig o wneud y Gymdeithas yn fwy adnabyddus yn y gymuned academaidd yng Nghymru.
CYFARFOD YR HAF YN SAINTES A SAINTONGE 17-24 GORFFENNAF 2023
Mae fersiynau darluniadol hirach o’r adroddiadau hyn ar gael ar ein gwefan: cliciwch yma (Saesneg yn unig ar hyn o bryd).
Cyrhaeddodd y rhan fwyaf o’r 27 o aelodau a oedd yn aros yn Bordeaux ar y trên neu’r awyren, a bu i’r trefnydd, Marie-Thérèse Castay, ein cyfarfod yng Ngorsaf Bordeaux St Jean Station, ac yna gyrru allan i’r maes awyr a chawsom i gyd ginio yno. Roedd Marie-Thérèse wedi trefnu taith fach o gwmpas Bordeaux yn y prynhawn. Buom yn ymweld â chrypt basilica St Seurin i weld arch garreg palaeo-gristnogol, yna gweddillion yr amffitheatr Rufeinig, mynd ar daith tram fer a chyrraedd yr ysblennydd Place de la Bourse ar lan yr afon cyn i ni gychwyn ar y daith i Saintes. Roedden ni’n falch o gael setlo yn ‘Blue Nuit’, ein gwesty am yr wythnos, a swper gerllaw ym mwyty Clos des Cours lle roedden ni’n bwyta bob nos.
Dydd Sul 18 Mehefin
Fe dreulion ni’r diwrnod cyfan yn Saintes gan ddechrau drwy gerdded i weld gweddillion y Baddonau Rhufeinig St Salouine, yr unig weddillion uwchlaw’r ddaear sydd wedi goroesi o faddondai Mediolanum Santonum, lle siaradodd Heather James am rôl bwysig baddondai ym mywyd dinesig Rhufain ar gyfer pob lefel o gymdeithas. Cawsom ginio cynnar yn y Clos des Cours ac yna fe gerddon ni i lawr i groesi’r afon Charente dros Pont Bernard Palissy i weld y ‘Bwa Germanicus’ trawiadol – nid bwa buddugoliaethus mewn gwirionedd ond porth gyda dau agoriad o boptu’r bont Rufeinig lle cyrhaeddodd y Via Appia o Lugdunum (Lyon) ddinas Saintes. Mae arysgrif wedi’i gadw’n dda yn cofnodi ei fod wedi’i adeiladu yn 18 neu 19 OC gan ŵr nodedig lleol, Caius Julius Rufus, a gofnododd ei ddisgyniad hefyd o’i dad a’i daid o dras Gâl. Roedd arddangosfeydd arbennig y tu allan i’r Amgueddfa gyfagos a hefyd yn yr Amffitheatr fawr o’r ganrif 1af AC sydd wedi’i chadw’n dda, ein cyrchfan nesaf, gan fod ein hymweliad yn cyd-daro â Gŵyl Archaeoleg Ewrop. Roedd hi’n brynhawn poeth iawn ac roeddem yn falch o gyrraedd cysgod oer y crypt o’r 11eg ganrif ym Masilica St Eutropius, y tybir mai ef oedd esgob cyntaf Saintes. Cafodd ei weddillion, a ailddarganfuwyd, eu symud i’r basilica o’r 6ed ganrif a ragflaenodd yr eglwys Normanaidd. Mae caead sarcoffagws gyda’r arysgrifiad EVTROPIUS bellach wedi cael ei osod ger yr allor fodern yng nghanol y crypt, wedi’i oleuo a’i amgylchynu gan grwpiau o golofnau cysylltiedig. Yna, aethom ymlaen i’r basilica. Mae’r eglwys gyfan gael ei dylunio ar 3 lefel gyda grisiau rhyngddynt ar gyfer gorymdeithiau litwrgaidd. Yn y 19eg ganrif, cafodd corff yr eglwys ei dinistrio – mae’r ardal bellach yn faes parcio! – ond y tu mewn cawsom ein cipolwg cyntaf ar y pen colofnau cerfiedig godidog, llawer gyda golygfeydd Beiblaidd sy’n nodweddu’r Saintonge Romanesque. Gwelwyd llawer mwy o enghreifftiau yn ystod gweddill yr wythnos.
Dydd Llun 19 Mehefin
Dechreuodd y bore drwy gerdded i safle opidwm y Santones o’r Oes Haearn; adeiladwyd y ddinas Rufeinig o dan y safle dyrchafedig hwn, ochr yn ochr â’r afon Charente. Gan fynd i lawr yr allt drwy’r strydoedd preswyl deniadol gyda’u tai tref o’r 18fed a’r 19eg ganrif, fe wnaethom groesi’r afon unwaith eto a cherdded i’r Abbaye aux Dames ar lan ddwyreiniol. Fe’i sefydlwyd ym 1047 fel Lleiandy Benedictaidd, a thrwy gydol ei gyfnod o 700 mlynedd roedd yr Abadesau a’r lleianod i gyd yn dod o deuluoedd aristocrataidd. Ar ôl y Chwyldro, defnyddiwyd eglwys yr Abaty a’i hadeiladau ategol fel barics y fyddin. Cawsom ein cyflwyno i ddyluniad trydyddol nodweddiadol y ffrynt gorllewinol sydd wedi’i gerfio a’i addurno’n gyfoethog, a datgelwyd rhai bylchau yn ein gwybodaeth eiconograffig pan fethwyd ag adnabod y ffigurau sy’n amgylchynu un o’r dulliau pantiog lled-gylchol, sef Hynafiaid yr Apocalyps chwarae eu telynau mewn edmygedd.
Yna, fe wnaethon ni fynd ar y bws i Pons a chinio yn y prif sgwâr ym Mwyty Le Francais. Dominyddir y sgwâr gan y gorthwr enfawr a ailadeiladwyd gan Arglwyddi Pons yn 1186 ar ôl iddo gael ei gipio a’i ddinistrio gan Rhisiart Lewgalon. Cafodd ei greneliad anacronistig ei ychwanegu yn y 19eg ganrif. Cafodd yr hen feili ei dirlunio gan y teulu D’Albret a olynodd, a heddiw mae’n barc braf gyda llinellau goed leim plethedig a seddi sy’n darparu cysgod ar brynhawn poeth. Ymweliad olaf y diwrnod oedd Ysbyty’r Pererinion a adeiladwyd o dan y dref ddiwedd y 12fed ganrif. Mae llwybr cromennog ar draws y ffordd yn cysylltu dau adeilad, ac un o’r rheini oedd lle gallai pererinion i Compostella orffwys a chael triniaeth feddygol. Mae rhan o’r tu mewn wedi’i hailadeiladu fel yr ysbyty, ac mae’r gweddill yn cynnwys amgueddfa breifat ryfeddol gydag ystod eang o arteffactau a ganfuwyd gan aelodau o deulu Mauret. Yng nghefn yr adeilad mae gardd lysieuol wedi cael ei hail-greu ac yno yr oedd Dr Prys Morgan yn gallu diolch i’r ceidwad Jean-Francois Mauret am ymweliad pleserus a llawn gwybodaeth ac estyn gwahoddiad i ddychwelyd i Brifysgol Abertawe lle’r oedd Jean-Francois wedi astudio.
Dydd Mawrth 20 Mehefin
Gwnaethom ddeffro i fore gwlyb ar ôl noson o stormydd taranau difrifol ar draws yr ardal a ddaeth â’r cyfnod o dywydd poeth iawn i ben yn ddisymwth. Ar ôl camu ar ein bws, aethom i Aulnay ar hyd y ffordd Rufeinig, sef y D19 erbyn hyn, a oedd yn rhedeg rhwng Saintes (Mediolanum) a Poitiers (Pictavium) . Yn ystod y daith, esboniodd Marie-Thérèse pa mor bwysig oedd 2 destun clasurol – y Physiologus a’r Psychomachia i ysgolheigion canoloesol a chlerigwyr yn eu defnydd o anifeiliaid fel arwyddluniau a golygfeydd fel y frwydr rhwng y drygeddau a’r rhinweddau, yn ogystal â straeon Beiblaidd o’r Hen Destament a’r Testament Newydd wrth egluro’r eiconwaith o gynlluniau addurniadol Saintonge Romanésg. Mae eglwys Aulnay, sy’n dyddio o’r 12fed ganrif, yn safle Treftadaeth y Byd ac, ar ôl cael mwy o wybodaeth, roeddem yn gallu deall addurniadau cerfluniedig cymhleth bwâu pantiog y drysau a’r ffrynt gorllewinol. Gan symud y tu mewn i gysgodi rhag y glaw, cawsom amser i edrych yn ofalus ar ben colofnau cerfiedig gwych y pileri sy’n cynnal y to cromennog rhwng y bondo, yr eiliau cul, y transept a changell yr eglwys.
Ar ôl taith gerdded fer i edrych ar safle cyfagos teml Celtaidd-Rufeinig, rhan o anheddiad Rhufeinig Aulnay, aethom i St Jean Angely am ginio. Roedd y tywydd wedi clirio ar gyfer ein hymweliad cyntaf yn y prynhawn â’r eglwys yn Fenioux a oedd yn cynnwys gwaith maen Rhufeinig ac sydd hefyd â ffenestri gyda gwaith cerrig o’r cyfnod Carolingiaidd. Ar ôl ymweld yn gyflym â’r tŵr tal, tenau – ‘Llusern y Meirw’ – yn y fynwent, lle cafodd goleuadau eu gosod i gadw gwylnos dros y meirw, symudwyd ymlaen i La Roche Courbon, sy’n siŵr o fod yn Chateau Ffrengig nodweddiadol o’r 17eg ganrif a oedd yn cynnwys olion o’i gastell canoloesol blaenorol gyda thir, gerddi a nodweddion dŵr ffurfiol helaeth. Ar ôl taith dywys, roedd llawer ohonom yn mwynhau’r tywydd heulog llachar braf gan eistedd ar deras y chateau tra bod eraill, yn fwy egnïol, yn archwilio’r tir.
Dydd Mercher 21 Mehefin
Gyda’r tywydd braf yn ôl, roedd yn bleser gyrru allan i 3 phentref i’r de orllewin o Saintes: Retaud, Rioux a Thaims, ac mae gan bob un ohonynt eglwys Romanésg gain. Mae’r ddwy gyntaf, sy’n dyddio o’r 12fed ganrif, yn enwog am eu cromfannau addurnedig. Mae gan ffrynt gorllewinol Rioux, gyda’r dulliau pantiog cerfiedig cyfarwydd mewn bwa lled-gylchol uwchben y drws, gerflun canolog o’r Forwyn Fair mewn mandorla. Y tu mewn, roedd arddangosfa wych o ffotograffau o’r corbelau, nifer o’r pennau anifeiliaid yn adleisio’r rhai yn Kilpeck yn Swydd Henffordd gydag esboniadau o’u hystyron arwyddluniadol. Mae Thaims yn dangos parhad o fila Rufeinig ar y safle gan fod rhan o’i waith maen yn ffurfio waliau’r eglwys ac roedd tystiolaeth hefyd o’r cyfnod Merafingaidd.
Yna gyrrwyd ni i bentref poblogaidd a hyfryd Talmont sur Gironde, a drefnwyd fel bastid gan Edward 1 ond gyda tharddiad cynharach. Yma, roeddem yn rhydd i ddod o hyd i lefydd i fwynhau ein cinio picnic. Mae’r pentref erbyn heddiw yn darparu ar gyfer twristiaid ond roedd gerddi a gwelyau blodau yn y rhan fwyaf o’r tai ac roedd hocysen y gerddi – blodyn arwyddnodol y rhanbarth – yn hollbresennol ac yn eu blodau. Mae rhan o’r eglwys Romanésg, sydd wedi’i lleoli ar bentir sy’n ymestyn allan i ehangder eang y Gironde, wedi’i cholli i’r môr. Ar ôl cinio, taith fer i adfeilion helaeth a threfnus anheddiad Rhufeinig mawr o Le Fá, Barzan. Cafodd ei ailddarganfod drwy ffotograffiaeth awyr ac mae’r gwaith cloddio’n parhau. Yr olion wedi’u cadw’n dda o’r baddondy a’r amlinelliadau a’r darnau wedi’u cerflunio o’r hyn a oedd yn deml Rufeinig-Galaidd drawiadol oedd y prif nodweddion ond roedd mwy i’w ddarganfod yn amgueddfa’r safle.
Roedd ein stop olaf yn nhref fach Mortagne-sur-Gironde unwaith eto wedi mynd â ni i draethlin y Gironde, lle mae cerflun coffa trawiadol mewn parc cyhoeddus i goffáu Owain Lawgoch ar ffurf llaw yn cau am arwydd arfbeisiol Tywysogion Gwynedd. Mewn anerchiad dadlennol, esboniodd Dr Prys Morgan ei fod wedi’i godi’n rhannol ar gais ein diweddar Lywydd, yr Athro Anthony Carr. Er bod Owain (Yvain de Galles) yn gapten milwrol llwyddiannus yng ngwasanaeth brenhinoedd Ffrainc, ni anghofiodd erioed mai ef oedd disgynnydd olaf Tywysogion Gwynedd.
Dydd Iau 22 Mehefin
Aethom allan am ddiwrnod i Pays des Isles, ardal helaeth o dir a adenillwyd o’r môr lle’r oedd trefi a phentrefi bach, sydd bellach ymhell i mewn i’r tir, yn borthladdoedd ffyniannus ar un adeg. Ar y ffordd, fe wnaethom stopio yn eglwys Corme Royal, enghraifft wych arall o’r Romanésg Saintonge a oedd unwaith yn eiddo i Abbay aux Dames yn Saintes. Gyrrodd Benoit yn fedrus ar hyd ffordd gul i ddod at Dŵr Broue, sy’n goron ar fan uchel creigiog wedi’i amgylchynu gan fanc a ffos, cadarnle canoloesol Cowntiaid Anjou, arglwyddi Pons bryd hynny, y gellid ei gyrraedd o’r môr ar un adeg. Edrychon ni allan ar olygfa banoramig o’r morfeydd, gydag olion o’r hen gletir halen, diwydiant proffidiol a oedd yn cyfoethogi’r ardal gyfan. Yna, fe wnaethon ni droi i’r de i fynd ar y brif ffordd tuag at y bont fodern sy’n croesi i Île de Oleron. Tynnodd Marie- Thérèse sylw at y gwelyau wystrys helaeth i’r de o’r ffordd, ffynhonnell ffyniant heddiw i drefi Marennes a La Tremblade.
Cawsom ginio ar lan y dŵr yn Bourcefranc le Chapus, yn agos at y bont gan aros i’r llanw gilio er mwyn i ni allu mynd ar hyd y sarn sy’n arwain allan i Fort Louvois, caer Vaubaidd sy’n gwarchod r sianel gul rhwng Oleron a’r tir mawr. Roedd hwn yn ymweliad pleserus â chaer ‘fechan’ ac yn gyflwyniad da i dref gaerog llawer mwy Brouage. A hithau bellach wedi’i lleoli ymhell i mewn i’r tir mewn tir pori corsog isel, fe’i hadeiladwyd i gymryd lle Broue fel porthladd yn 1555, dim ond i fod yn anhygyrch o’r môr wrth i’r morfeydd ymestyn tua’r môr. Aeth i’r gwellt, ac felly cafodd ei amddiffynfeydd eu diogelu’n berffaith, a chafodd ei hail-fodelu’n derfynol gan Vauban yn 1685. Mae’r dref garsiwn bellach yn atyniad poblogaidd i dwristiaid ac fe wnaethom rannu’n grwpiau bach i’w harchwilio’n hamddenol.
Dydd Gwener 23 Mehefin
Roedd ein diwrnod olaf wedi cyrraedd yn rhy gyflym a chafodd ei dreulio yn Rochefort. Roedd hon yn dref newydd a sefydlwyd yn 1666 drwy orchymyn Louis XIV i wasanaethu ei Arfdy a’i Iard Longau newydd. Er bod taith ar yr afon o’r arfordir i mewn i’r tir ac i’r dref yn drofaus, roedd yr anhygyrchedd hwn i longau llynges Prydain yn golygu ei bod bron yn amhosibl i’w threchu. Adeiladwyd y dref newydd yn unol â chynllun grid rheolaidd ac mae gan ei strydoedd heddiw dai o ddiwedd yr 17eg ganrif a dechrau’r 18fed ganrif. Dan arweiniad y tywysydd Christophe o’r Swyddfa Groeso, fe gerddon ni i Iard Longau’r Llynges ar hyd yr Afon Charente gan fynd i mewn drwy fynedfa fwaog garreg fawreddog a gatiau â’r arysgrifiad ‘ARSENAL’ i weld yr iard longau. Yna, cerddodd y rhan fwyaf o’r grŵp yn gyflym i hen Ysgol Feddygaeth y Llynges, sydd bellach yn Amgueddfa. Sefydlwyd yr Ysgol i hyfforddi llawfeddygon ac mae ei thri llawr yn cynnwys trysorfa o lyfrau, sbesimenau ac offerynnau i ddangos sut y datblygodd meddygaeth yn ystod yr Oes Oleuedig.
Ar ôl cinio, dychwelon ni i’r Arsenal i weld Amgueddfa’r Llynges gyda’i chasgliad unigryw o fodelau mawr o longau rhyfel a pheiriannau iard ddociau o’r 18fed ganrif. Yna i ‘La Corderie’ – yr adeilad 374m o hyd a oedd yn gartref i’r gwaith rhaffau llyngesol. Wedi’i ddifrodi’n sylweddol yn ystod y Rhyfel, mae bellach wedi cael ei adfer ac mae ganddo Amgueddfa a siop lyfrau ar un pen. Arweiniodd ein tywysydd ni drwy arddangosfeydd rhyngweithiol yn dangos yr holl broses o greu rhaffau. Gwirfoddolodd ein haelod, Penny Ward, i droi handlen peiriant gwneud rhaffau, gan gyfuno llinynnau i greu rhaff drom.
Roedd ein hymweliad am y diwrnod a’r wythnos gyfan, yn briodol ar gyfer cynulleidfa Gymreig, y Bont Gludo sy’n union yr un fath â’r un yng Nghasnewydd, Sir Fynwy. Wedi’i dylunio gan y peiriannydd o Ffrainc Ferdinand Arnodin, yr un yn Rochefort yw’r unig enghraifft sy’n goroesi o 6 a adeiladodd yn Ffrainc. Fe wnaethon ni groesi’n esmwyth i gloi’r diwrnod, ar draws ac yn ôl, yn y gondala yn uchel uwchben y Charente.
Daeth ein cinio olaf yn Clos des Cours i ben wrth i’r Llywydd yr Athro Prys Morgan fynegi ein diolchgarwch twymgalon i Marie-Thérèse am wythnos wirioneddol gofiadwy. Roedd pob un ohonom yn cydnabod bod hynny wedi golygu llawer iawn o waith ymchwil, ysgrifennu, trefnu ac arwain. Fel arwydd o werthfawrogiad, cyflwynwyd cyfrol drom iawn iddi, mae Temlau Peintedig/Painted Temples gan Richard Sugget, gan wybod y gallai ddarllen ei destun dwyieithog yr un mor dda yn y Gymraeg â’r Saesneg.
Trefnydd: Marie-Thérèse Castay gyda chymorth Frances Lynch a Heather James
CYFARFOD YR HYDREF : ABERHONDDU 22-24 MEDI 2023
Yn anarferol ar gyfer Cyfarfod yr Hydref, nid oedd gennym un gwesty canolog; arhosodd y rhai a oedd yn mynychu mewn amrywiaeth o westai, tai aros a gwely a brecwast, ac mae llawer ohonynt yn Aberhonddu a’r rhan fwyaf yn agos at ganol y dref. Neuadd y Ddinas oedd ein man cyfarfod, a chynhaliwyd y ddwy ddarlith gyda’r nos i fyny’r grisiau yn Theatr y llawr cyntaf. Roedd Heather James, y trefnydd, yno i gofrestru o 12.00 ddydd Gwener ac am 2 pm cawsom ein harwain ar droed gan y cyd-drefnydd Nigel Clubb ar y daith fer i lawr Stryd y Llongau a heibio safle tybiedig y Gât ddŵr Ganoloesol i groesi Afon Honddu. Tynnodd Nigel sylw at Westy’r Castell ac olion y castell canoloesol uwchben ar ochr orllewinol yr afon a gallem werthfawrogi ei leoliad strategol ble mae’r Honddu a’r Wysg yn cydlifo. Cawsom ein cyfarfod wrth gatiau Coleg Crist gan Mrs Felicity Kilpatrick, archifydd y coleg, a arweiniodd ni ar daith addysgiadol yn dechrau – yn rhannol i gysgodi rhag y glaw – yng nghapel y coleg. Eglurodd Felicity sut mae’r capel yn crynhoi 3 cham hanes y coleg. Dyma oedd cangell eglwys Mynachlog Dominicaidd Sain Nicolas, ond ar ôl y Diddymiad aeth corff yr eglwys a’r clasau yn adfail a’r cerrig yn cael eu lladrata. Dechreuodd ail gyfnod bodolaeth y Coleg pan sefydlodd Harri VIII goleg ac ysgol ramadeg yn bennaf i hyfforddi clerigwyr. Yng nghysgod Coleg newydd Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, cafodd Aberhonddu ei hail-sefydlu fel ysgol gyhoeddus yn 1853 a chafodd y gangell adfeiliedig ei hadfer. Pwysleisiodd Felicity fod y capel heddiw wrth galon bywyd y Coleg. Mae adeiladau’r coleg gan Pritchard a Seddon yn enghreifftiau gwych o arddull Gothig Fictoraidd. O ran cymeriad a chynllun, maen nhw wedi ail-greu elfennau o’r fynachlog ganoloesol yn llwyddiannus. Daeth y prynhawn i ben gyda the yn yr ystafell gyffredin hŷn gyda nifer o bortreadau ac ysgythriadau o ddysgodron y coleg ar y waliau a gwydr lliw herodrol yn y ffenestr ar y pen. Disgrifiodd Mrs Kilpatrick yr ymdeimlad cryf o draddodiad a oedd yn cael ei gynnal gan hen bobl Aberhonddu a hefyd llwyddiant yr ysgol fodern heddiw.
Yna, aethom yn ôl i Neuadd y Dref ac, ynghyd ag aelodau gwadd o Gymdeithas Brycheiniog, cawsom ddarlith â darluniau da gan Nigel Clubb o’r enw ‘Brecon/Aberhonddu – An Introduction to its Monuments and Buildings’ a oedd yn cwmpasu holl rychwant hanes Aberhonddu o’i sylfaen Normanaidd hyd at ei chymeriad presennol fel tref sirol yng nghanol Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog. Ar ôl y ddarlith, aeth y rhan fwyaf ohonom i lawr The Watton i’r Clarence Inn lle’r i fwynhau pryd bendigedig gyda’r nos yn eistedd gyda’n gilydd yng nghefn y dafarn.
Gan ymgynnull yn gynnar ar fore Sadwrn, arweiniodd Nigel y parti cerdded i fyny at yr Eglwys Gadeiriol gan dynnu sylw at nodweddion o ddiddordeb ar y ffordd. Fe wnaethon ni oedi wrth bont Postern dros y Honddu i edrych i fyny at y goeden sydd wedi’i gorchuddio’n barod a’r castell braidd yn anhygyrch a Thŵr Trelái, a mynd ar hyd y Postern i weld beth sy’n weddill o’r draphont a oedd yn cario rheilffordd Aberhonddu i Gastell-nedd uwchlaw’r Honddu.
Ar ôl i bawb ymgynnull, aethom i’r Gadeirlan i gael ein croesawu gan y Canon Mike Williams, Clerc Cabidwl a hanesydd lleol nodedig. Roedd yr eglwys gadeiriol (a ddiffiniwyd felly yn 1923 yn unig yn dilyn Dadsefydlu’r Eglwys yng Nghymru) yn wreiddiol yn Briordy Benedictaidd, a sefydlwyd gan Bernard de Neufmarché, fel rhan annatod o’i dref newydd ar ôl ei fuddugoliaeth dros Rhys ap Tewdwr, Brenin Deheubarth, ‘y cwympodd teyrnas y Brythoniaid gydag ef’ fel galarnadodd Brut y Twysogion Awgrymodd Mike Williams, wrth wneud ei Briordy newydd yn gell o Abaty Batle, bod Bernard yn adleisio Wiliam Goncwerwr yn sefydlu Abaty Batle ar ôl ei fuddugoliaeth nodedig, a marwolaeth y Brenin Harold, ym Mrwydr Hastings. Ychydig sydd ar ôl o’r eglwys o’r 11eg ganrif ar wahân i’r ffont godidog, sef cynnyrch Ysgol Romanésg Swydd Henffordd.
Mae’r hyn a welwn heddiw yn dyddio o’r 13eg a’r 14eg ganrif, ond tynnodd Mike Williams sylw at y gwaith adfer mawr a wnaed gan Gilbert Scot yn y 1860au a’r 1870au pan ailadeiladodd y gangell gyda chromenni cerrig newydd yn yr hyn a oedd yn cael ei ystyried yn arddull gynnar gywir yn Lloegr ond eto’n llwyddo i gadw’r to pren o’r 14eg ganrif uwchlaw. Tynnodd sylw at ddarnau o gerfwaith o’r 14eg ganrif o’r to hwn sydd bellach wedi’u gosod ar sgrin yng nghorff yr eglwys. Gogoniant mawr y Priordy canoloesol oedd ei Grog Aur, a ddisgrifiwyd yn fanwl gan y beirdd. Tynnodd Mike sylw at fynedfeydd croglofft a rhai corbelau cynhaliol a oedd yn dangos bod y grog ar uchder mawr gan wahanu corff yr eglwys yn llwyr oddi wrth y gangell.
Ar ôl edrych i fyny am beth amser, roedd y siaradwr nesaf, yr Athro Emerita Maddy Gray, yn gofyn i ni edrych i lawr i archwilio rhai o’r casgliad mawr o gerrig beddi sy’n gorchuddio llawer o lawr yr eglwys gadeiriol. Esboniodd yr enigma ymddangosiadol yn rhai o’r cerrig neddi ar ôl y diwygiad gan ddefnyddio symbolau Catholig amlwg ond eto’n coffáu dynion a menywod lleol Protestannaidd diamheuol. Awgrymodd ymlyniad ystyfnig i symbolau traddodiadol a goddefgarwch arferion o’r fath gan sefydliad eglwysig Elizabeth. Gallai hyn, yn hytrach na chredoau reciwsant, esbonio’r defnydd o arwyddlun Urdd y Jeswit ar faen bedd Ann Bulcot yng Nghapel Havard. Mae’r trydydd siaradwr, William Gibbs, wedi gwneud astudiaeth ddwys o’r tabledi coffa a’r cerfluniau gan y cerflunydd enwog o Oes Fictoria, John Evan Thomas, a ddaeth o deulu o seiri meini coffa o Aberhonddu. Roedd wedi trefnu bod cadeiriau ayb wedi cael eu clirio o wal orllewinol transept y gogledd er mwyn i ni weld yr holl feini coffa a gynhyrchwyd gan John Evan Thomas drwy gomisiwn gan John Lloyd Vaughan Watkins o Penoyre, ger Aberhonddu, i goffáu aelodau o’i deulu, arddangosfa rwysgfawr o goffau a hyrwyddo teuluol a’i gwnaeth yn fethdalwr yn y pen draw. Er y gall cerflun coffa Fictoraidd ymddangos yn or-sentimental heddiw, gwnaeth William Gibbs dynnu sylw at y gwaith artistig cain yn y gofeb i’r Parch Thomas Watkins lle dangosir yr ymadawedig yn gorwedd ar draws gwaelod y slab coffa yn deffro yn y nefoedd i gael ei gyfarch nid gan angylion ond, yn anarferol, gan ei blant ei hun a oedd wedi marw.
Yn gyfleus cafwyd cinio gerllaw yn yr hen Ysgubor Degwm, sydd bellach yn rhan o gaffi’r Gadeirlan ac yna fe gerddon ni’n ôl i Y Gaer. Croesawyd ni gan John Gibbs, cyn Gadeirydd Cymdeithas Brycheiniog a Chyfeillion yr Amgueddfa a roddodd gyflwyniad byr ar darddiad Casgliad yr Amgueddfa a chreu Y Gaer, cyfuniad arobryn o adeilad llyfrgell modern wedi’i atodi i hen Lys mewn arddull y Diwygiad. Yna, fe’n harweiniwyd i’r Amgueddfa ac eistedd yn ystafell y llys a adferwyd yn ddychmygus gan benddelwau o bobl nodedig lleol gan John Evan Thomas o’n cwmpas a sgrin ddarlithio gyda chyfleusterau taflunio sydd bellach uwchben mainc y barnwr. Rhoddodd John Gibbs drosolwg disglair i ni o darddiad a datblygiad yr Amgueddfa a’r Oriel Gelf gan ddechrau gyda sleidiau’n disgrifio Cyfarfod y Gymdeithas Hynafiaethau yn Aberhonddu ym 1872 a’i ‘Amgueddfa Dros Dro’ gyda manylion am yr arddangosfeydd. Esboniodd hefyd rywfaint o’i ‘waith ditectif’ ei hun o ran adnabod artistiaid ar gyfer nifer o beintiadau sydd bellach yn y casgliad. Yna cafodd yr aelodau amser rhydd i weld rhai o leiaf o’r casgliadau helaeth, a threuliodd y rhan fwyaf ohonom amser yn yr arddangosfa ragorol ar waith yr artist David Jones, un o aelodau grŵp o artistiaid o’r 20fed ganrif sy’n byw ac yn gweithio yn Llanddewi Nant Hodni.
Gan ddychwelyd i Neuadd y Ddinas, roeddem yn gallu defnyddio Siambr y Cyngor ar y llawr isaf i gynnal derbyniad gwin gyda gwesteion o Gymdeithas Brycheiniog cyn mynd i fyny’r grisiau i’r ddarlithfa lle trosglwyddodd y Llywydd a oedd yn ymddeol, Dr Elizabeth Walker, y bathodyn Llywyddol i’r Athro Alasdair Whitle. Ei ddyletswydd gyntaf fel Llywydd oedd cyflwyno Gwobr Archeoleg Cambrian i Sheridan Clements sydd bellach ym Mhrifysgol Caerdydd am eu traethawd MA ar fryngaerau Gogledd Cymru. Yna rhoddodd ei ddarlith Lywyddol ‘West Side Stories: the early Neolithic in the west of Britain (and Ireland)’.
Roedd bore dydd Sul braidd yn wlyb, ond er hynny ymunodd nifer dda â Toby Driver, RCAHMW, ac Alice Thorne, Swyddog Archaeoleg Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, am daith gerdded dywysedig ar fryngaer Pen-y-Crug sydd i’r gogledd o Aberhonddu. Wedi’i disgrifio gan Toby fel ‘un o fryngaerau mawr yr Oes Haearn yng Nghymru’, mae ei phedwar rhagfur a ffosydd amgylchynol yn amgáu ardal o 1.86 ha. Roedd y digwyddiad hefyd yn un o ddigwyddiadau ‘Cerdded a Sgwrsio’ y Gymdeithas.
Daeth nifer llai ohonom at ein gilydd ym masn Camlas camlas Sir Fynwy a Brycheiniog i gwrdd â’n tywysydd, Sue Ware. Yn aelod hirsefydlog o Ymddiriedolaeth Camlas Sir Fynwy a Brycheiniog, mae Sue a’i gŵr nid yn unig yn ddefnyddwyr camlesi eu hunain ond am flynyddoedd lawer bu’n rhedeg busnes yn adeiladu, atgyweirio ac yn rhentu cychod camlas. Aethom am dro i lawr llwybr tynnu’r gamlas cyn belled â’r banc o odynau calch ym mhen isaf y Waton, a gafodd ei adfer yn ddiweddar, lle cafodd glo a chalch eu dadlwytho i dramffordd. Gan ddringo i fyny llethr ysgafn, fe gerddon ni’n ôl i’r dref ochr yn ochr ag ardal goediog sy’n cuddio’r llwyfannau gwefru. Yn brydlon, fe wnaethom gwrdd ag Amanda Rawthorne a oedd wedi agor Amgueddfa Gatrawd Frenhinol Cymru yn Y Barics yn arbennig ar gyfer ein hymweliad. Mae gan yr Amgueddfa gasgliad eang o ddeunyddiau sy’n cynnwys dogfennau a ffotograffau o nifer o ymgyrchoedd llai adnabyddus oedd yn gysylltiedig â’r Cyffinwyr Cymreig yng nghanol yr 20fed ganrif.
Daeth y cyfarfod i ben tua chanol dydd ac o’r negeseuon a ddaeth i law, mae’n ymddangos bod pawb wedi mwynhau’r penwythnos.
Trefnwyr: Heather James a Nigel Clubb
CERDDED A SGWRSIO 2023
Cafodd yr Aelodau a’u gwesteion gyfres o chwe digwyddiad cerdded a sgwrsio drwy gydol 2023, ym mhob rhan o Gymru, ac roedd y safleoedd yn amrywio o’r Palaeolithig pellennig i’r Pictiwrésg ysblennydd o’r 18fed Ganrif.
Yn gyntaf, ym mis Ebrill, arweiniodd Fiona Gale daith gerdded i ddwy Fryngaer Oes Haearn drawiadol yn ardal Clwyd yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Cafodd Penycloddiau, un o’r bryngaerau mwyaf yng Nghymru, a Moel Arthur, llai ond ar safle trawiadol ar ben y bryn, eu dringo gan grŵp o gerddwyr brwdfrydig a gafodd fwynhau’r golygfeydd rhyfeddol o’r rhagfuriau amddiffynnol gwych. Roedd y daith gerdded nesaf ychydig yn fwy sidêt, ym mis Mai, pan arweiniodd Jan Bailey Aelodau o amgylch aneddiadau hanesyddol Magwyr a Gwndy ar Wastadeddau Gwent, i archwilio’r dirwedd, yr eglwysi ac adfeilion eithriadol yr unfed ganrif ar bymtheg ‘Tŷ’r Procuradur’, plasty sy’n eiddo i ficerdy Magwyr.
Teithiodd Aelodau ymhellach yn ôl mewn amser i’r cynhanes mwyaf pellennig ar ein taith ym mis Mehefin gydag Elizabeth Walker, pan ymwelon nhw ag Ogof Cathole ym Mhenrhyn Gŵyr gyda thystiolaeth o bresenoldeb dynol cyn ac ar ôl yr uchafbwynt rhewlifol olaf, a beddrod Neolithig gyfagos Hafren Cotswold Parc le Breos Cwm. Ar ôl hynny, aethpwyd i Rosili i weld y Crugiau o’r Oes Efydd a thirwedd archeolegol y Bae. Yn anffodus, gwnaeth y tywydd ofnadwy ym mis Gorffennaf y daith ucheldirol arfaethedig o’r enw ‘The Landscapes of Neolithic Axes’ yn Llanfairfechan, Gogledd Orllewin Cymru yn eithaf amhosibl a bu’n rhaid ei chanslo.
Gan symud ymlaen mewn amser, aeth Rachel Swallow â grŵp o Aelodau o amgylch Caernarfon Rufeinig a chanoloesol ym mis Medi i archwilio’r tŵr gwylio arfordirol Rhufeinig – Prydeinig/canoloesol cynnar sydd wedi ei ddehongli o’r newydd yn Twtil, ac yna taith o amgylch castell a thref ganoloesol drawiadol safle Treftadaeth y Byd. Yn ddiweddarach yn yr un mis, ac wedi’i gynllunio i gyd-fynd â chyfarfod Hydref y Gymdeithas yn Aberhonddu, aeth Toby Driver â ni i ymweld â bryngaer Pen y Crug, pwnc ei waith ymchwil diweddar, lle buom yn edrych ar yr amddiffynfeydd trawiadol ac yn trafod y gwaith o reoli’r safle gydag archaeolegydd y Parc Cenedlaethol.
Roedd y daith olaf ym mis Tachwedd pan arweiniodd Sian Rees, er gwaetha’r glaw a’r gwynt, grŵp dewr ar hyd llwybrau coetir troellog Tirlun Pictiwrésg o’r 18fed ganrif yn Piercefield ger Cas-gwent. Mae’r nodweddion yn y parcdir o amgylch y Tŷ Piercefield adfeiliedig yn cynnwys Groto ac Ogof, tystiolaeth o raeadrau a phontydd a chyfres o alcofau a mannau gwylio gan gynnwys Nyth yr Eryr enwog gyda golygfeydd anhygoel bron o Afon Gwy.
Bydd y rhaglen Cerdded a Sgwrsio yn parhau yn 2024 gyda chyfres o deithiau cerdded mewn gwahanol rannau o Gymru. Bydd y rhaglen yn cael ei hysbysebu ar y wefan a thudalennau cyfryngau cymdeithasol y Gymdeithas ac yn cael ei dosbarthu i aelodau drwy e-bost.
CYFARFODYDD A DREFNWYD AR GYFER 2024
Cyfarfod Haf yn y Gelli Gandryll, Powys
30 Mehefin – 5 Gorffennaf 2024
Mae’r Gelli Gandryll yn dref farchnad fach yng Nghymru ar lannau afon Gwy, sy’n nodi’r ffin rhwng Cymru a Lloegr. Mae’n enwog, yn ecsentrig braidd, fel Tref y Llyfrau, ac mae hefyd yn adnabyddus am lawer o feddrodau Neolithig Brycheiniog yn yr ardal gyfagos yn ogystal â’r gaer Rufeinig a nifer fawr o gestyll a adeiladwyd i amddiffyn y ffindir amaethyddol cyfoethog. Rydym wedi archebu Gwesty’r Swan ar ochr orllewinol y Gelli Gandryll, adeilad Sioraidd hyfryd gydag enw da am lety a bwyd cyfforddus. Mae o fewn pellter cerdded hawdd i’r dref – yn wir mae hen fwnt y castell a’r eglwys yn union gerllaw. Mae’r maes parcio gyferbyn â’r gwesty. Bydd y darlithoedd gyda’r nos a’r ciniawau cynhadledd yn y gwesty a bydd y bysiau mini yn ein codi o’r fan honno bob dydd ar wahân i ddydd Mawrth, pan fyddwn yn cerdded i’r castell mawr yng nghanol y dref. Mae hwn wedi elwa’n ddiweddar o waith cadwraeth ac adnewyddu helaeth, gan ei drawsnewid o’i statws blaenorol fel adfail sy’n cwympo, ac yn ddiweddarach byddwn yn edrych ar bensaernïaeth y dref. Yn ogystal â’r siopau llyfrau niferus, mae llawer o gaffis a siopau arbenigol sy’n gwneud hwn yn lle deniadol iawn i aros. Mae’r ystafelloedd yn amrywio o ystafelloedd sengl, dwbl a de luxe safonol (i gael prisiau, cysylltwch â Gwesty’r Swan i gael cyfraddau gwely a brecwast).
Rhaglen Dydd Sul 30 Mehefin
12.00 – 14.00 Cofrestru a Chinio (Talu eich hun – archebwch eich lle yng Ngwesty’r Swan)
14.00 Yr Hen Gastell, yr eglwys, Elusendai Harley o’r 19eg G ac adeiladau Undeb Deddf y Tlodion
Darlith: The Early Prehistory and Chambered Tombs of the Black Mountains. W.H.Britnell & Alasdair Whittle.
Swper
Dydd Llun 1 Gorffennaf
9.00 Bws i Gastell Clifford, Siambr Gladdu Cerrig Arthur, Castell Snodhill, Eglwys Peterchurch (cinio), Ffynnon Sanctaidd Peterchurch, Castell a chapel Urishay, Maen Hir Wern Derys
Darlith: The Castles of the Southern Borderland Will Davies, Cadw.
Swper
Dydd Mawrth 2 Gorffennaf
9.30 Taith Gerdded o gwmpas Y Gelli (arweinydd Paul Belford).
10.00 Coffi, sgwrs, taith a chinio yng Nghastell y Gelli
14.00 Y Gelli: crwydro i weld pensaernïaeth yr 17eg-19eg ganrif, marchnadoedd Caws a Menyn y 19eg ganrif, siopau llyfrau. (Arweinydd Paul Belford).
Darlith: Hill Rhythms: David Jones at Capel-y-ffin. Peter Wakelin
Swper
Dydd Mercher 3 Gorffennaf
9.00 Bws mini i gaer a Chastell Rhufeinig Clyro, Court Farm, Little Lodge, Pipton a beddrodau Siambr Ffostill, Bronllys – Cinio: Castell a safle â ffos, Hen Faenor Gwernyfed a gardd hanesyddol, Porthdy Porthamel
Darlith Excavations and Conservation of Wales’s only Crannog, Llangorse
Swper
Dydd Iau 4 Gorffennaf
9.00 Bws mini i Gylch Cerrig y Gelli a Chrug Crwn Twyn y Beddau, Capel y Ffin, Priordy Llanddewi Nant Hod, Cinio yn Llanfihangel Crucornau, caer Rufeinig a chastell Longtown, Abaty Dore, Eglwys Bacton a lliain allor Tuduraidd
Derbynfa
Anerchiad Llywyddol: (Gwilym Hughes) Ivy and Scaffolding: Developing Visitor Experiences on the Great Monuments of Wales.
Swper
Dydd Gwener 5 Gorffennaf
9.00 Bws mini i Gapel Maesyronnen, eglwys a chrannog Llyn Syfaddan, Eglwys Talgarth
13.00 Cinio (talu eich hun; archebu gyda Gwesty’r Swan os dymunir)
Gallwch lawrlwytho fersiwn PDF o’r ffurflen archebu drwy glicio yma.
DARLITH YR EISTEDDFOD
Mae’r Eisteddfod Genedlaethol yn Rhondda Cynon Taf (Pontypridd) y flwyddyn hon a bydd ein Darlith yn cael ei thraddodi gan ein Cyn-Lywydd, Dr Eurwyn Wiliam, a fydd yn siarad am Waith Tsieina Nantgarw, y bwriadwn ymweld ag ef yn hydref 2025. Ei deitl yw ‘Aur gwyn o Gymru – creu ac ail-greu porslen gorau’r byd yng Nghrochendy Nantgarw’ Mae’n debygol o fod ar brynhawn dydd Mercher 7 Awst yn un o Bebyll y Cymdeithasau ar y Maes.
Cyfarfod yr Hydref WRECSAM Dydd Gwener Medi 27 – Dydd Sul Medi 29
Fel gweddill y byd, mae’r Aelodau yn bwriadu ymweld â Wrecsam, ond nid dim ond ar gyfer y pêl-droed!
Ein canolfan yn Wrecsam fydd Gwesty’r Wynnstay Arms yng nghanol y ddinas lle byddwn yn gallu defnyddio eu hystafell gyfarfod ar gyfer bwyta a darlithoedd. Gellir darparu bar preifat yno. Mae llefydd parcio am ddim i westeion y gwesty ac mae dau wefrwr trydan. Mae’r gwesty tua milltir o’r orsaf drenau, yn agos iawn at eglwys St Giles a Thŷ Pawb ac yn gyfleus i ganol y dref yn gyffredinol. Bydd ystafelloedd yn cael eu neilltuo i ni a rhaid i aelodau gysylltu â’r gwesty’n uniongyrchol, gan ddweud mai Aelodau o’r Gymdeithas ydynt. Os hoffech gadw lle, cysylltwch â’r gwesty cyn gynted â phosibl ac yn sicr cyn dechrau mis Awst.
Gan fod Wrecsam bellach yn cael ei adnabod fel tref bêl-droed, byddwn yn edrych ar hanes y dref yn y 19eg ganrif ac ar ei heglwys blwyf enwog o’r 15fed ganrif – St Giles – ar y prynhawn cyntaf. Gyda’r nos, cawn ddarlith ar waith prosiect Darganfod Hen Dai Cymru, y mae’r Gymdeithas wedi rhoi sawl grant iddo. Ddydd Sadwrn byddwn yn edrych ar hanes diwydiannol (a hanes naturiol newydd) Bers, Mwynglawdd a Brymbo ac yn ymweld ag eglwys hardd Gresffordd gyda’i hanes mwyngloddio trasig. Y noson honno, gobeithiwn gael derbyniad yn Nhŷ Pawb, y ganolfan arddangos newydd ac ymweld â’r arddangosfa, ac yn ddiweddarach cawn sgwrs ar ddyfodol yr Amgueddfa leol sy’n bwriadu ehangu gyda dau hanner – sef Wrecsam hanesyddol ac archeolegol, a Wrecsam a’r byd chwaraeon! Ar fore Sul rydym yn bwriadu ymweld â Chastell Caergwrle a thŷ pren nodedig yn yr ardal. Bydd y cyfarfod yn dod i ben amser cinio ddydd Sul.
Gallwch lawrlwytho ffurflen archebu drwy glicio yma.
Grantiau Ymchwil 2023
Dyfarnwyd £1465 i Richard Brewer tuag at adroddiadau terfynol i gwblhau’r adroddiad ar gyfer cyhoeddi ei holl waith cloddio yn nhref Rufeinig Caerwent. Bydd Denise Allen yn cwblhau ei hadroddiad gwydr drwy ychwanegu’r deunydd ychwanegol o’r deml Celtaidd-Rufeinig a bydd Jaceline Chadwick yn cwblhau ei lluniau.
Dyfarnwyd £2000 i Grŵp Archeoleg Bryniau Clwyd i gomisiynu archwiliad arbenigol o weddillion wedi’u hamlosgi a hefyd i ganfod rhywogaethau siarcol ar gyfer dyddio o’r gwaith cloddio a gwblhawyd yn ddiweddar yng ngharnedd gylchog Bryneglwys, Sir Ddinbych.
Dyfarnwyd £1890 i Oliver Davis am ddyddiadau radiocarbon ar 5 sampl asgwrn llosg neu siarcol o’r clostir bach o’r Oes Efydd Ganol ym Mharc Trelái, Caerdydd, y safle cyntaf o’i fath o’r cyfnod hwn i’w ganfod yng Nghymru. Mae gwaith cloddio yno ac ym mryngaer Caerau gerllaw yn rhan o brosiect ‘Treftadaeth CAER’ Prifysgol Caerdydd sydd â lefel uchel o gyfranogiad gan y gymuned leol.
Dyfarnwyd £2500 i Paul Davis i gael dau ddyddiad dendrocronolegol o ddau o’r tai a fferm ôl-ganoloesol yng Nghymoedd Gwent y bu’n eu hastudio a’u cofnodi dros y 25 mlynedd diwethaf – ardal y mae ei hadeiladau brodorol wedi’u hastudio dipyn llai nag ym Morgannwg a Brycheiniog gyfagos.
Dyfarnwyd £1963 i Katie Hemer i gefnogi cynorthwyydd ymchwil ar gyfer delweddu a dadansoddi data gweddillion babanod a newydd-anedig o waith cloddio pwysig claddfeydd canoloesol cynnar, a strwythurau ar safle Capel Sant Padrig, Porth Mawr, Sir Benfro.
Diolch o galon i L. Morgan, Ymddiriedolaeth Morgan a H. Morgan Daniel am eu rhoddion tuag at y gronfa grantiau ymchwil.
Gwobr Archeoleg y Gymdeithas
Cafwyd nifer dda o geisiadau o ran traethodau MA a thraethodau israddedig ar gyfer ail flwyddyn y wobr newydd hon, a drefnwyd gan is-bwyllgor o Ymddiriedolwyr ac a werthuswyd gan banel o Ymddiriedolwyr ac arbenigwyr allanol. Cafodd y wobr o £300 ac aelodaeth 3 blynedd ei hennill gan Sheridan Clements am ei thraethawd MA o Brifysgol Bangor ‘Prehistoric Pasts & the Iron Age Hillforts of Northwestern Wales: The Choice of Location and the Incorporation of Ancient Monuments’. Mae Sheridan bellach yn astudio ar gyfer PhD yng Nghaerdydd a mynychodd Gyfarfod Aberhonddu a chyflwynwyd siec iddi gan yr Athro Alasdair Whitle, y Llywydd newydd.
Bwrsariaeth Myfyrwyr
Sefydlwyd hyn drwy gymynrodd gan ein diweddar aelod Olwen Davies o Fangor. Mae’n darparu grantiau bach (hyd at £200) i aelodau sy’n fyfyrwyr (amser llawn neu ran-amser) sy’n chwilio am gyllid i gefnogi gwariant mynychu cynadleddau neu gostau teithio sy’n gysylltiedig ag ymchwil lle maent yn ymwneud ag ymchwil cysylltiedig ag amcanion y Gymdeithas. Mae rhagor o fanylion ar gael yma – Saesneg yn unig.
Eich Ymddiriedolwyr
Bill Britnell, cyn Brif Swyddog Gweithredol Ymddiriedolaeth Archeolegol Clwyd Powys a golygydd Arch Camb ers dros 20 mlynedd; cynhanesydd, wedi cloddio a chyhoeddi ar nifer o safleoedd pwysig yng Nghymru.
Jenny Britnell, Trysorydd Anrhydeddus. Wedi gweithio i CPAT, mae wedi cloddio a chyhoeddi ar safleoedd ym Mhowys, golygodd gyfnodolyn Cymdeithas Archeolegol Swydd Amwythig ac mae wedi gwasanaethu fel swyddog cyllid ac ymddiriedolwr i CPAT ac mae’n ymddiriedolwr ar gyfer Cronfa Bensiynau Ymddiriedolaethau Archeolegol Cymru.
Marie-Thérèse Castay, aelod hirsefydlog, a fu’n darlithio ym Mhrifysgol Toulouse ac a fu’n ymwneud â’r rhaglen Erasmus, cyfieithydd llenyddiaeth Gymraeg o’r Gymraeg i’r Ffrangeg, wedi trefnu 3 Cyfarfod y Gymdeithas yn Ffrainc.
Rhiannon Comeau, Ysgrifennydd Aelodaeth. Mae hi wedi cyhoeddi’n helaeth ar Gymru ganoloesol gynnar, wedi trefnu ein 2 Gynhadledd Darganfod gyntaf ac mae’n gweithio i annog a hyrwyddo ymchwilwyr ar ddechrau eu gyrfa ym maes archaeoleg yng Nghymru.
Mae Andrew Davidson, Prif Weithredwr Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd, wedi cloddio a chyhoeddi’n eang gyda diddordebau arbennig mewn archaeoleg ganoloesol gynnar a threftadaeth adeiledig pob cyfnod; mae’n delio â chylchlythyrau e-bost y Gymdeithas.
Mae Tudur Davies, archaeolegydd amgylcheddol, sy’n arbenigo mewn dadansoddi paill, yn cadeirio’r is-bwyllgor sy’n trefnu ein Gwobr Archeoleg Cambrian ac yn helpu i weithredu ein Polisi Iaith Gymraeg.
Mae Toby Driver, Uwch Ymchwilydd, Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, yn arbenigo mewn Ffotograffiaeth Awyr, ac yn ddiweddar mae wedi cyhoeddi llyfr ar Fryngaerau Cymru, yn brysur ar gyfryngau cymdeithasol ac yn darlithio ledled Cymru i gymdeithasau a grwpiau lleol.
Ymddeolodd Fiona Gale yn ddiweddar fel archeolegydd Cyngor Sir Ddinbych, a bellach yn brysur gydag Ymddiriedolaeth Castell Rhuthun a grwpiau Dendrocronoleg Hen Dai Cymru, ymddiriedolwr ‘Heneb’ , sef Ymddiriedolaeth Archeolegol Cymru gyfan.
Mae Heather James, yr Ysgrifennydd Cyffredinol (a fu’n gweithio i Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed) wedi cloddio a chyhoeddi ar y Gaerfyrddin Rufeinig, Is-Lywydd Cymdeithas Hynafiaethwyr Sir Gaerfyrddin a golygydd ei chyfnodolyn.
Mae Frances Lynch Llewellyn, Trefnydd Cyfarfodydd, aelod hirsefydlog a chyn Lywydd, wedi trefnu nifer o gyfarfodydd dros yr haf a’r hydref, cynhanesydd, ac wedi cloddio a chyhoeddi ar safleoedd a chanfyddiadau yn Iwerddon a Gogledd Cymru, gan gynnwys Prehistoric Anglesey.
Ken Murphy, Golygydd, Archaeologia Cambrensis. Mae Prif Weithredwr Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed wedi cyfarwyddo llawer o waith cloddio yng Ngorllewin Cymru a thu hwnt yn ogystal â phrosiectau arolygu, a nifer wedi’u cyhoeddi yn AC. Ar hyn o bryd, ef yw Pennaeth Dros Dro yr Ymddiriedolaeth Archeolegol Cymru Gyfan newydd, Heneb.
Sian Rees, cyn Lywydd, Cadeirydd yr Ymddiriedolwyr, cyn Arolygydd Cadw, awdur canllawiau Cadw ac wrthi’n paratoi ei chloddiadau yn Hwlffordd cyn eu cyhoeddi. Yn weithredol o ran sicrhau statws Treftadaeth y Byd ar gyfer tirweddau llechi gogledd Cymru ac ar hyn o bryd o ran sefydlu Ymddiriedolaeth Archeolegol Cymru – ‘Heneb’.
Elizabeth A. Walker, Llywydd sy’n ymddeol ac sydd bellach yn Ymddiriedolwr, Prif Guradur, Casgliadau a Mynediad, Amgueddfa Cymru; arbenigwr mewn archaeoleg Balaeolithig a Mesolithig Cymru, ac ar hyn o bryd yn ymchwilio i hanes casglu).
Eurwyn Wiliam (Cyn Lywydd, cyn-Gyfarwyddwr Amgueddfa Werin Cymru yn Sain Ffagan), arbenigwr ar bensaernïaeth frodorol Cymru, bu’n Gadeirydd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, yn aelod ac yn ymddiriedolwr ar nifer o gymdeithasau ac ymddiriedolaethau cenedlaethol a lleol gan gynnwys Cadeirydd Ymddiriedolaeth Gwaith Tsieina Nantgarw; yn arwain y gwaith o weithredu Polisi Iaith Gymraeg y Gymdeithas.